Bij de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen woensdag behaalden de rechtspopulistische PVV, FvD, JA21 en BBB samen 29 zetels. Dat laat andermaal zien dat deze stroming allang geen folkloristisch verschijnsel meer is, maar een politieke kracht waarmee serieus rekening moet worden gehouden omdat zij een substantieel deel van het Nederlandse electoraat vermoedelijk blijvend aan zich zal binden.

Een opvallend kenmerk van dit rechtspopulisme is dat het de grote problemen van deze tijd, of het nu gaat om de coronapandemie of om klimaatverandering, ontkent of toch op zijn minst bagatelliseert.

Waar dit toe leidt hebben we kunnen zien in bijvoorbeeld de Verenigde Staten of Brazilië, allebei landen waar een populistische president aan het roer stond (Trump) of staat (Bolsonaro) die corona als een onschuldig griepje ziet. Nergens was het aantal besmettingen zo groot en liepen de dodencijfers als gevolg van corona zo hoog op als juist in deze twee landen. En in Nederland is het FvD-voorman Thierry Baudet die gedurende zijn hele verkiezingscampagne maar op een punt hamerde, namelijk dat Nederland weer “open” moest. Wel op een moment dat besmettelijker varianten van het virus overal oprukken en de besmettingen weer hand over hand toenemen. Niet erg verstandig, dus.

En dan de klimaatverandering. Of ze nu Trump heten, Baudet of Wilders, overal ter wereld ontkennen populisten, tegen elke evidentie en tegen alle dringende waarschuwingen van serieuze klimaatwetenschappers in, dat ook de opwarming van de aarde een groot probleem is dat de hoogste politieke prioriteit verdient.

Voor geen enkel serieus vraagstuk hebben de rechtspopulisten een oplossing.

Neem de opvang van vluchtelingen. Rechtspopulisten houden niet van vluchtelingen en willen ze zoveel mogelijk weren. Maar door de opwarming van de aarde zullen de aantallen vluchtelingen in de toekomst alleen maar verder toenemen. Op dit ogenblik leeft 50% van de wereldbevolking in overstromingsgevoelige delta- en kustgebieden. De verwachting is dat dit percentage in 2050 gestegen zal zijn tot 70%. Door de klimaatverandering zal een groot deel van de wereldbevolking in de toekomst steeds meer te maken krijgen met levensbedreigende overstromingen. Vaak ook nog in landen die veel te arm zijn en over te weinig materiële middelen beschikken om aan de dreiging van een stijgende zeespiegel en buiten hun oevers tredende rivieren effectief het hoofd te kunnen bieden. Daardoor zullen klimaatvluchtelingenstromen ontstaan die in omvang de huidige vluchtelingenstromen vele malen zullen overtreffen. De ontwrichtende werking daarvan kan nauwelijks worden overschat.

Maar het klimaatprobleem oplossen? Dat willen de rechtspopulisten niet.

Hoe kan het dan dat rechtspopulisten als Trump, of Wilders, of Baudet, die eigenlijk nergens een oplossing voor hebben, toch zo populair zijn?

Een van de factoren die daarbij een rol spelen is een groeiende sociale onzekerheid door de globalisering en de opkomst van het neoliberalisme dat zorgde voor een terugtredende overheid, bezuinigingen op sociale voorzieningen en een nadruk op zelfredzaamheid, waardoor steeds meer mensen buiten de boot vielen. Tegelijkertijd zagen we dat ook de sociaaldemocratie dat neoliberalisme omarmde en daarmee haar eigen achterban in de steek liet. En vervolgens op haar beurt door die eigen achterban in de steek werd gelaten. In de periodes dat PvdA en VVD in één kabinet zaten, is de PvdA veel van haar vaste kiezers kwijtgeraakt.

Maar als het zo is dat een groot deel van de traditionele PvdA-stemmers zich in die partij niet langer herkent, waarom, zou je je kunnen afvragen, profiteert dan bijvoorbeeld de SP daar niet van?

Dat komt omdat groeiende sociale onzekerheid ook de angst voor de “vreemdeling” voedt, die dan gezien wordt als een concurrent op de arbeidsmarkt en een bedreiging van de eigen identiteit. En terwijl een partij als de SP te fatsoenlijk is om die kaart te spelen, gaan de rechtspopulisten hier vol op het orgel. Het giftige amalgaam van sociale onzekerheid en vreemdelingenangst en -haat is de voedingsbodem waarop het rechtspopulisme gedijt.

Zolang die voedingsbodem bestaat, zijn we er nog niet van af.